Lagwadloup sé on lévantay kriyan a hogou é kilti davwa sé on tè a migannaj, on tè a miltiplisité ètnik é tousa sé rézilta a listwa a-y osi. Kuizin an-nou aprésyé parapòt a manjé tradisyonèl ka paré èvè pwodui lokal, pwodui ola hogou é bèl koulè ka fè onsèl. Bannzil an-nou prèmyé douvan davwa i toujou an mouvman é ka wouvè zèl a-y adan tout domèn, kisiswa mizik, penti san obliyé litérati. On chay awtis gwadloupéyen fè ansòt pou moun konnèt Lagwadloup tout oliwon latè. Kanta pou patrimwàn an-nou, pa menm palé, li osi ka fè moun plézi pou kalité migannaj èspésyal a-y ant tradisyon é modènité.
On chay hogou
Lagwadloup, on réjyon tropikal donan, ni on chay pwodui a hogou é diféran bon lodè ka rantré adan kuizin tradisyonèl la. Adan Kuizin an-nou tini mak Karayib, mak Afriken, mak Éwopéyen é mak Zendyen. Mi sé sa ka fè tout richès a kuizin an-nou, manjé an-nou plen tout sòt koulè, sé manjé a hogou é ka santi bon.
Tini manjé, ou pé pa fèmé zyé si-yo é sé sé zépis-la ka fè tout, kontèl kolonbo, on migannaj a piman, safran, kòryannd, kimen é lay yo ka kriyé-y osi masalé.
Mi déotwa manjé tradisyonèl a Gwadloupéyen toutmoun konnèt : marinad, bokit, bouden, kolonbo, donbré, matété a krab, kalalou, blaf, koubouyon, bébélé, chiktay a mori, féwòs a zaboka, graten a rasin, soup a kongo, lanbi an sòs oben langous griyé.
On sòs chyen, on vinégrèt lokal sé sa toutmoun enmé onlo èvè tout sé manjé-lasa. Pou sa ki dou tini : sòwbé, toumandamou Lésent, kasav, blan manjé koko, sik a koko, douslèt oben chodo.
Chak lanné, dèstan mwa dout rivé, kuizin kréyòl an-nou alonnè. I ka konmansé èvè fèt a sé kuizinyèz-la an lonnè a patwon a-yo Senloran. Yo abiyé èvè pli bèl lenj a-yo, foula an madras a-yo, bijou tradisyonèl a-yo (Kolyé chou), é mi sé konsa yo ka pwan chimen légliz Senpyè é Senpòl Lapwent pou on lanmès ka rèspèté tradisyon-la. Anmenmditan, yo ka pwofité pou fè labé-la béni pannyé a-yo, plen manjé é zouti pou fè manjé. Aprésa, yo ka paradé adan lari anvil, douvan on foulmoun pli an pli gran.
On rènonmé entèwnasyonal
Pou kalité a sik a-y, wonm a-y, Lagwadloup ni on rènonmé entèwnasyonal. Dèpi bon enpé syèk, sé dé pwodui-lasa ka fè richès ékonomik a péyi-la. Poudivré, prèmyé plantasyon a kann vwè jou an XVIIyèm-la.
Jis an 1939, Lagwadloup té toujou ni oliwon swasant distilri.
Jòdijou ka rété yenki nèf : sis an Gwadloup menm é twa Marigalant.
Yo ka pwodui dé sòt kalité wonm : wonm ensdistriyèl é wonm agrikòl (yo pé blan, vyé, pay oben anbré). Rapòt a kalité a-yo, onlo wonm Gwadloup gangné méday kisé adan ripaj nasyonal oben entèwnasyonal.
Anfendéfen, nou pé pa pa palé di mòso tiponch an-nou la, ola wonm blan, sik é sitwon ka miganné pou fè onsèl. Dayèpouyonn, i maké adan tradisyon a réyjyon an-nou. Penga abizé twòp.
Mizik é dansé
Ni onlo sòt mizik toutmoun enmé an Gwadloup. Sé mizik tradisyonèl la : Gwoka ka jwè èvè tanbou ka la, bigin, kadri, vals kréyòl. Salsa, régé, konpa pa ka rété dèyè non plis.
Lagwadloup, sé on laboratwa a mizik osèryé,
davwa sé asi tè-lasa diféran mizik pou toutmoun vwè jou é wouvè zèl a-y pli lwen ki lizyè nasyonal la. Kifè, lanné 80 pòté zouk antiyè la monté tou oliwon latè èvè sé gwoup lokal la kontèl Kassav é Zouk Machine. Men, bannzil an-nou vwè dòt ritm pou ègzanp raga é dannsòl.
Konsayéla, mizik kon dansé pwan on plas osèryé adan kilti an-nou. Pannan tout lanné la, sanblaj ka òwganizé (fèstival, léwòz, bal, é kisisi é kisila.). Tousa sé bon lokazyon pou mété mètamannyòk é son sèryé déwò.
Kannaval-la limenm a-y sé yonn adan sé pli gwo fèt la. I ka konmansé an janvyé é ka bout mèkrèdi désann. I la pou apwochan dé mwa. Tout Lagwadloup ka fété. Ka ni dé manman défilé adan plizyè komin, ka ni bal masyé é fèt a tèm osi. Ki adan Lari, ki douvan télé, ka ni plizyè milyé Gwadloupéyen ka gadé é moun vini osi ka pwan plézi gadé sé parad vivan lasa èvè mil koulè.
Dayèpouyonn sé mizik-la ka gidonné, sé li ki potomitan a kannaval-la. Sé pousa désèwten gwoup vin oblijé : Akiyo, Voukoum (gwoup a po), Guimbo All Star, Matamba (gwoup a kès klè) oben Mass Moul Massif (gwoup a mas).
Men ni dòt sanblaj kiltirèl ki osi potalan : Chanté nwèl ka fèt omwad désanm adan tout tikwen a lilèt-la. Pannan sé swaré-lasa, Gwadloupéyen ka sanblé pou yo chanté kantik a nwèl é pou yo bokanté déotwa bon moman.
lang la
An Gwadloup lang ofisyèl-la sé fwansé. Toutfwazékant, kréyòl lang réjyonal la vwè jou koté XVIIIe syèk-la. Sé lang a toutmoun an péyi la. Lang-lasa fèt èvè on migannaj a tout sòt mo diféran koté, Léwòp, Lafrik, Lend é Mérendyen.
Tini kréyòl lékòl dèpi kréyasyon a sètifika pou profésè apwann zélèv lang é kilti kréyòl kolèj é lisé (CAPES)[1] an 2001.
Litérati
Lèwgadé adan sa ki maké an litérati kréyòl, nou ka woutouvé migannaj kiltirèl la. Adan tout maké-lasa, tini mak a kréyolité èvè tigout modènité é on chay kréyativité. Litérati an-nou rivé gannyé moun kon moun fèt. Ni onlo liv ki sòti an diféran lang aka gran kaz a piblikasyon nasyonal.
Adan tout sé gwadloupéyen ka maké la tini lésèz moun konnèt piplis : Sengyòn Perse, Ewnès Pépin, Maris Kondé, Jizèl Pineau, Gi Tirolien, Maks Rippon, Simòn Schwartz-Bart, Jèwti Dambury.
Litérati gwadloupéyen, piplis karibéyen vin ogranjou prensipalman jou a Kongré entèwnasyonal a makèd liv adan Lakarayib Lagwadloup ka òwganizé.
Patrimwàn-la
Lagwadloup ni déotwa bèl gran konstriksyonman, témwen a listwa an-nou.
Architèkti kolonyal la prèmyé douvan, èvè tout sé vyé bitasyon la, ki ta sik, ki ta bannann oben ta kafé (bitasyon Comté é La Grivelière), vyé kaz kolonyal (Zévalos, Mizé Sengyòn Perse), é sé gran laplas-la an plen mitan vil. An réjyon-la tini dé pò a transbòdaj a nèg (Lapwent é Moul) é simityè a èsklav.
Kaz a èsklav, kaz kréyòl ki parèt apré labolisyon a lèsklavaj an 1848, vin tibwen pli modèn. Men yo ka rété zimaj a réjyon-la.
Bannzil-la ni bon enpé konstriksyonman piblik a lanné 1930 Ali Tür, awchitèk-la fè. Yo ni on èstil orijinal é on tèknik modèn ki fè moun plézi toubòlman an lépòk-lasa. Kontèl Palé a gouvènè la, lapréfèkti, palé a Konsèy Jénéral la, Tibrinal Bastè.
Patrimwàn an-nou é sa nou sav fè ka parèt an plen limyè adan diféran mizé é kaz ki simé toupatou an péyi-la.
Laréjyon Gwadloup ka mèt kilti-la é patrimwàn-la douvan douvan
Lagwadloup sé on richès kiltirèl, istorik é patrimonyal ou pé pa nòz imajiné. Sé on tè a migannaj a tradisyon é dòt lidé nèf. Tousa sé on plis pou menné moun an Gwadloup, men sé osi on mwayen pou dévlopé téritwa an-nou. I konsidiré kontèl on laboratwa a nouvo mond. Pou dévlopé sa sé moun gwadloup la pé fè é voyé on réyònman kriyan monté, Laréjyon Gwadloup ka mèt douvan kilti an-nou, patrimwàn an-nou silon dé pan : fè piblisité, mèt konésans an-nou an valè, rètapé konstriksyonman é ba patrimwàn an-nou valè a-y.
Onlo awtis an-nou rivé fè on gran piblik plézi èvè pwodui a-yo adan diféran domèn kisé pou mizik, kisé pou penti oben kisé pou litérati lokalman, nasyonalman jous menm entèwnasyonalman. Pou sèktè kiltirèl la démiltipliyé otan, Laréjyon Gwadloup maché èvè-y pou dévlopman a-y adan diféran domèn : désen, télévizyon é sinéma, èspèktak vivan, édisyon, épi, épi, épi. Laréjyon Gwadloup vlé fè ansòt sèktè kiltirèl rivé trapé tout ékipman a-y é asé mwayen pou mèt kilti-la an valè.
Kanta pou patrimwàn an-nou limenm, sé on témwagnaj sèryé a listwa an-nou, a tradisyon an-nou é a évolisyon an-nou. Nou andwa présèwvé-y kléré-y èvè tousa nou pé. Men, fò-nou fè popilasyon-la pwan konsyans a potalans a-y osi.
Pou mèt kilti-la é patrimwàn-la douvan, Laréjyon Gwadloup ka soutyèn sé mètalafè-la ki adan tout sé domèn-lasa. I ka mèt lajan adan sé pwojé kiltirèl la é ka òwganizé dé manifèstasyon sèryé. Kolèktivité réjyonal la ka itilizé Chéma réjyonal a dévlopman kiltirèl a-y i adòpté an 2008. Dokiman-lasa, sé chimendfè a tout gran désizyon a politik kiltirèl réjyonal pou sé 40 lanné-la ka vin la.
[1] CAPES : Certificat d'Aptitude au Professorat de l'Enseignement du Second degré.
