Lagwadloup, on tè pou listwa

Listwa

Omwens 3 000 lanné avan Jézi Kri fèt, okonmansman an Gwadloup sé mérendyen té ka viv la. Dayèpouyonn, anni gadé chay awkéoloji-la yo dékouvè la. Aprésa, sé Zendyen Arawak ki pwan plas an réjyon-la. On pèp agrikiltè é péchè trankil i té sòti Lorénòk (Vénézwéla). Malérèzman, koté VIIIè syèk la apré Jézi Kri, Zendyen Karayib ki sòti menm koté èvè Zendyen Arawak, éliminé-yo. Sé yo ki batizé Lagwadloup Karikéra, "L'île aux belles eaux" an langaj karayib.

An novanm 1493, Kristòf Colomb, on navigatè pangnòl débaké Sentmari, asi lilèt-la i nonmé Gwadloup la pou gloriyé monastè a "Santa Maria de Guadalupe d'Estrémadure". Kanmenmsa, a pa sé Pagnòl-la ki mèt lapat asi lilèt-la, 28 jwen 1635, men sé sé Fwansé-la aprédavwa yo té pwan lanmen si sé zendyen-la. Sé an tan-lasa, sé kolon-la chwazi kiltivé kann kon tilili. Pou yo té rivé about a lantoupriz a-yo lasa, yo té bizwen moun pou travay kifè, yo désidé ay chèché moun Lafrik Lwès, menné-yo é fè-yo èsklav Ozantiy.

An 1674, Lagwdaloup ka vin koloni a wayòm fwansé. É sé lamenm lékonomi a sistèm a plantasyon la ka pwan lanvòl é sé la osi lèsklavaj ka pwan lanmen koté 1685 anba lòpsyon a prèmyé Kòdnwè-la.

Pannan XVIIIè syèk la, Lagwadloup an boulvès. Sé sé Anglé-la ka gidonné Lagwadloup dèpi 1759 jis an 1763 (Lagè a sèt lanné la). Yo ka rann Lafwans li dapré trété Pari men sé Anglé-la ka woumèt lapat si péyi-la an 1794. É sé lè Viktò Hugues ki té on komisè konvansyonné a Larépiblik rantré opouvwa, i woupwan péyi-la é pwoklamé labolisyon a lèsklavaj. Kèk tan aprésa, Jénéral Richepance débaké an Gwadloup an 1802 anba lòpsyon a Bonaparte pou té woumèt lèsklavaj anwout. Dèlgrès, Ignace, Solitid é tout zanmi a-yo té la pou véyé pou yo té opozé-yo a Richepanse. Kifèvwè, dapré mannèv yo pòté, yo toujou ké rété dé min a nonm é fanm adan listwa a Lagwadloup.

Anfendéfen, yo fin pa aboli lèsklavaj silon lwa a 27 avril 1848, kon Viktò Schoelcher té ka mandé. Men sé déotwa mwa plita lèsklavaj bout poubon. An menm balan la, travayè vin ra asi sé plantasyon-la. Alòskifè, travayè ki sòti an End é ki té vlé vin, konmansé rantré koté mitan a XIXè syèk la.

Lwa a 19 maws 1946, déklaré Lagwadloup Dépawtèman Fwansé. Sé Anri Poignet ki rivé 1947 ki vin prèmyé préfé. An désanm 1982, Lagwadloup ka touvé-y sé on réjyon a onsèl dépawtèman.

Adan larèl a lwa konstitisyonnèl a 28 maws 2003 ki an rapò èvè òwganizasyon a désantralizasyon  a Larépiblik, yo mandé popilasyon-la lidé a-y twa fwa lè 7 désanm 2003, an Gwadloup, a Senmawten é a Senbawtèlmi. Sé pou sav kay divini a Lagwadloup kisé pou chanjé èstati  kisé pou lenstitisyon a kolèktivité lòtbò lanmè. Moun Senmawten é Senbawtèlmi voté wi an mas pou chanjé èstati a-yochak adan larèl a awtik 74 alakonstitisyon.

Sé Gwadloupéyen-la yo, yo di non pou onsèl asanblé vwè jou. Pannansitan, dé kolèktivité (COM) a Senmawten é Senbawtèlmi vwè jou asi lwa a 21 févriyé 2007.

Jéografi

Adan Lakarayib, Lagwadloup an plen mitan Lézanti. I ant Laflorid  (2 200 km) é sé kòt Lanmérik di sid la (600 km).  Oliwon 6 800 km ka séparé Dépawtèman Fwansé Lanmérik (DFA) lasa èvè Lafwans.

Bannzil-la ni on fòm a papiyon ka wouvè zèl a-y asi 1 628 km2. Pawtikilarité a Lagwadloup sé sis lilèt-la ka fè-y la. Yonn pa pli èspésyal ki lòt, yotout ni èspésyalité a-yo.

  • Lagwadloup sé Grantè é Bastè dé zèl a papiyon la. Yo séparé èvè on tilèz lanmè : Rivyè Salé. Yo ka jwenn èvè dé pon, ta Lagaba é ta Lalyans.
  • Marigalant, Lésent (Tèdho é Tèdba), Dézirad yo ka kriyé " lilèt pa anba ".

Lagwadloup sé osi bon déotwa tililèt san ponmoun.

Réjyon an-nou sé on pakèt péyizaj é sit diféran. Men sé osi on flò (tout sòt plant) é on fòn (tout kalité zannimo) èsèpsyonèl. Sé Lasoufriyè an komin Senklòd, ki pli ho èvè 1 467 mèt hotè. Lagwadloup ni on klima tropikal ola ni on bon van yo ka kriyé alizé, ka vanté. Tanpérati-la toujou ant 23 é 32°C, pou rivé a on mwayèn a 27°C.

I tini dé sézon yonn dèyè lòt :

  • karèm, on sézon sèk ki k'ay dépi janvyé jis jwe.
  • livènaj, on sézon a lapli, ka konmansé an juiyé pou bout an désanm.

Démografi

Popilasyon a Lagwadloup sé 405 739 moun, asi 32 komin pou ba-y on dansité a 249 moun/km2.

Bannzil an-nou divizé an 21 kanton. Lapréfèkti Bastè é Lasoupréfèkti Lapwent.

Lagwadloup sé kat kominoté-aglomérasyon é on kominoté-komin :

  • Kominoté-aglomérasyon a sid Granntè, Cap Excellence:
  • Kominoté-aglomérasyon a nò Granntè
  • Kominoté-aglomérasyon a nò Bastè (CANBT)
  • Kominoté-aglomérasyon a sid Bastè(CASBT)
  • Kominoté-komin Marigalant

Mi déotwa chif

  • Moun silon laj : Mwens ki 20 lanné, 27.9% - ant 20 é 59 lanné, 50.8%, é 60 lanné alamonté, 21%
  • Ògmantasyon a lapopilasyon pou lanné-la sé 0,3%.
  • Kantité moun ka vwè jou é ka viv si 1 000 zabitan sé 12,9% , é sa ka mò sé 7,1%.
  • Kantité timoun silon fanmi sé 2,18%.
  • Moun ka viv omwens 83,5 lanné pou madanm, 77 lanné pou nonm.